Geplaatst op 23/10/2019 in geen categorie, Non classé @nl.

De burger is niet machteloos tegenover het politieke machtsmisbruik waarvan hij getuige is. De wet schrijft zelfs voor dat bepaalde misdrijven moeten worden gemeld, maar dat garandeert niet altijd een doeltreffende controle. In sommige situaties zijn informele methoden effectiever. We bekijken hier het arsenaal dat beschikbaar is voor de burger. Binnenkort vindt in Brussel een conferentie over het onderwerp plaats.[1]

SIA4Y-congres in Brussel

In samenwerking met het Europees Economisch en Sociaal Comité, de Groen-EFA groep van het Europees Parlement en de UCLouvain organiseert WeCitizens op 6 en 7 november aanstaande twee halve dagen in het Engels over de burgercontrole op het overheidsoptreden[2]. WeCitizens is lid van het SIA4Y-consortium (Strengthening civil society rights by information access for European youth) dat het recht op toegang tot administratieve informatie bevordert. Op de conferentie worden de beste Europese ervaringen gepresenteerd. De sprekers zijn onder meer vertegenwoordigers van de UNESCO, Transparency International, het Europees Parlement, enz.

Noodzaak

Zoals elk jaar blijkt uit het internationale onderzoek “Edelman Trust barometer 2019” dat van alle onderzochte categorieën de overheden als het minst betrouwbaar gepercipieerd worden.[3]  We nemen twee houdingen van burgers waar ten aanzien van herhaalde schandalen, zoals Optima (Gent), Kazahgate (Ukkel), Publifin-Nethys (Luik), PubliPart[4] (Gent), Samusocial (Brussel) enz.

Sommigen stellen dat “alle politici corrupt zijn” en slaan de deur dicht door de politiek (nog meer) te negeren.  Anderen, in geringere aantallen, komen samen om het algemeen belang beter te verdedigen. Degenen die de tijd hebben genomen om deze regels te lezen, maken waarschijnlijk geen deel uit van de eerste groep.  Door middel van de volgende overwegingen hopen we ze tot actievere burgers te ontwikkelen.  Er kan immers nooit sprake zijn van een gezonde democratie als de burger de controle op het overheidsoptreden verwaarloost.

Burgerparticipatie is in de mode, en het is een geluk dat sommige regeringen de tijd nemen om de bevolking te raadplegen, om gebruik te maken van de ‘collectieve intelligentie’. Er zijn overlappingen tussen burgerparticipatie en burgercontrole, maar het zijn twee verschillende benaderingen. Het lijkt ons dat er meer behoefte is aan burgercontrole.

Officiële controles

Overheidsuitgaven zijn wettelijk geregeld. Zij moeten eerst in een begroting worden opgenomen die de democratische instellingen goedkeuren: parlement, gemeenteraad enz. Vaak moet de overheid een aanbesteding uitschrijven. De goedkeuring van een concrete uitgave, het betalingsbevel en de betaling verlopen volgens gereguleerde procedures, waardoor het uitvoerend orgaan de verantwoordelijkheid op zich kan nemen.

Voor iedere uitgave moet de Inspectie van Financiën vooraf toestemming geven. De opdracht van de inspecteurs van financiën is vergelijkbaar met een audit. Zij hebben een tamelijk ruime bevoegdheid inzake de controle van overheidsinkomsten en –uitgaven en worden in het bijzonder aangemoedigd om voorstellen te doen om de financiële toestand van de betrokken administraties (federale regering en gefedereerde entiteiten) te verbeteren[5].

Het Rekenhof heeft in de eerste plaats de verantwoordelijkheid om de regelmatigheid van de overheidsrekeningen te beoordelen. Vervolgens ziet het toe op de inzet van de openbare middelen die worden gebruikt door ordonnateurs, overheidsbedrijven en private organisaties die staatssteun ontvangen. Tot slot infromeert het het parlement, de regering en de bevolking over de conformiteit van de rekeningen. De controles van het Rekenhof betreffen de uitgaven en ontvangsten van de federale, gewestelijke en gemeenschapsregeringen alsook de permanente afvaardigingen van de provincies.[6]

Officiële controles bieden weliswaar geen algehele oplossing, mede omdat de scheiding tussen de controleur en de gecontroleerde soms onvoldoende gewaarborgd is.

De burgers betalen dus aanzienlijke sommen geld om al die controlemechanismen in stand te houden. We moeten erkennen dat de algemene resultaten daarvan positief zijn. Er zijn evenwel nog altijd te veel afwijkingen die het gevolg zijn van nalatigheid van controleurs of van complexe strategieën om aan de controles te ontsnappen.

Straffeloosheid

We wijzen onder andere op twee omstandigheden die straffeloosheid en dus misbruik bevorderen. Ten eerste is er de verwatering van de verantwoordelijkheden. Bij beslissingen zijn meerdere collegiale organen betrokken zodat iedereen zich achter een instelling kan verschuilen; niemand is dus nog voor niets verantwoordelijk. Ten opzichte van individuele politici is de ‘burgerstraf’ onbestaande (of ineffectief). Zolang de partij de politicus dekt, kan hij zich bij de uitoefening van zijn politieke mandaat ernstige nalatigheid, misbruik of onbekwaamheid veroorloven.

Een andere factor van straffeloosheid is de discretionaire bevoegdheid van de besluitvormer. Bestuurders zijn geen robots, maar mensen die voortdurend afwegingen maken tussen elkaars belangen. Het is dus mogelijk om binnen de wettelijke vormen misbruik te plegen (en dat kan om een budget van miljarden euro gaan) en tegen iedere gerechtelijke vervolging beschermd te zijn.

Paul Meulemans, voormalig commissaris bij de Federale Politie en hoofd van de Centrale Dienst voor de Bestrijding van Corruptie is van mening dat corruptie bij ambtenaren een meerkost van ongeveer 20 % op overheidsopdrachten genereert. In dat geval verliezen de belastingbetalers ongeveer 4 miljard euro per jaar[7], ofwel 1.090 euro per gemiddeld gezin.

Hieronder bespreken we de controlemechanismen waarover de burgers beschikken.

Alledaagse transparantie via de pers

De menselijke natuur zet mensen ertoe aan het eigenbelang boven het collectieve belang te stellen. Door opvoeding kunnen we die neiging corrigeren door verschillende vormen van altruïstisch of religieus geïnspireerde idealismen door te geven. Politici hebben de plicht om voorrang te geven aan het algemeen belang aangezien de kiezer hen heeft gekozen om dat te doen en aangezien ze worden vergoed om het algemeen belang te dienen.

Transparantie fungeert als middel wanneer idealisme en plichtsbesef ontbreken. Transparantie verkleint de afstand tussen het persoonlijke en collectieve belang. Als de mandataris het algemeen belang schaadt, dan is dat immers geweten en kan dat zijn politieke carrière benadelen. Voorzichtig­heidshalve voorkomt de mandataris dan ook misbruik.

We stellen vast dat sommige politici zich als gevolg van mediacampagnes gedwongen voelen om ontslag te nemen. Het doet ons plezier dat de pers daarin een regulerende rol speelt, maar het mechanisme is erg zwak. Het kan niet dagelijks worden gebruikt en is alleen van toepassing op gewichtige dossiers. Als u in een wervings- of benoemingsprocedure onrechtvaardig bent behandelt, rekent u maar best niet op de pers om het misbruik aan de kaak te stellen.

Bovendien is de straf soms erg licht. De zaak-Donfut is typerend. In mei 2009 trad Didier Donfut af als minister en trok hij zich terug uit de socialistische kiezerslijst. Hij werd er immers van verdacht via een eenmansbedrijf een jaarlijkse vergoeding van 160.000 euro te ontvangen van de intercommunale IGH (Intercommunale de Gaz du Hainaut). Dat had een belangenconflict kunnen vormen met zijn ministeriële functies. Een paar maanden later, op 27 oktober 2009, werd hij evenwel verkozen tot voorzitter van diezelfde organisatie dankzij de steun van de socialistische leden van de raad van bestuur, die de meerderheid vormden.

Ombudsman

U kunt gratis terecht bij de ombudsman. De federale of gewestelijke ombudsman zoekt een oplossing voor uw probleem in samenspraak met de administratie. Als uw klacht gegrond is, probeert hij de administratie ervan te overtuigen om de situatie recht te zetten zodat het probleem zich niet meer voordoet. Zo draagt uw klacht bij tot een efficiëntere administratie.

In 2018 heeft de federale ombudsman 4564 nieuwe klachten ontvangen.[8] We vrezen dat veel burgers geen klacht indienen uit angst voor vergelding. Natuurlijk werkt het systeem beter als mensen moedig voor hun rechten opkomen.

Justitie

Ambtenaren moeten[9] bij de procureur des Konings de wanbedrijven en misdaden aangeven waarvan zij kennis hebben bij de uitoefening van hun ambt. Een soortgelijke verplichting geldt voor personen die getuige zijn van een aanslag op de openbare veiligheid of op het leven of eigendom van een individu.[10]

België heeft zich wel uitgerust om meldingen van sociale fraude te ontvangen[11], maar is luier als het op het opsporen van corruptie in overheidsdiensten aankomt. 

Zoals hierboven vermeld, worden veel gevallen van misbruik niet vervolgd. Ofwel is dat omdat de discretionaire bevoegdheid waarover iedere besluitvormer beschikt, wordt misbruikt ofwel omdat het gerecht geen toegang heeft tot voldoende bewijsmateriaal. Bovendien worden veel aanklachten wegens gebrek aan middelen zonder gevolg geklasseerd.

Voor het indienen van een klacht duiken er twee obstakels op: de looptijd en de kosten. Stel dat een bedrijf ten onrechte van een overheidsopdracht wordt uitgesloten en failliet gaat door een gebrek aan bestellingen. Zes jaar later stelt de rechter hem in het gelijk, waar is dan de rechtvaardigheid? Wat de kosten betreft, zal hij worden bemoedigd door de verhaalbaarheid van de kosten en de honoraria van de advocaat waarbij de verliezer van de rechtszaak de winnaar een bedrag moet terugbetalen dat grotendeels de kosten dekt die de winnaar zelf aan zijn advocaat heeft moeten betalen.

Klokkenluider

De aanklacht wordt te goeder trouw en met goede bedoelingen ingediend: ze beoogt een situatie, een bedreiging voor het algemeen welzijn, het openbaar of het algemeen belang. Verraad is daarentegen geïnspireerd door hebzucht, haat of minachting.  

De klokkenluider wordt vaak in verband gebracht met een aanpak die verder gaat dan de klacht bij de bemiddelaar of de procureur des Konings. Uiteindelijk, nadat hij tevergeefs heeft geprobeerd om een reactie te krijgen via officiële instanties, richt hij zich met zijn probleem tot een vereniging of een mediakanaal, soms tegen het advies van zijn superieuren. Vaak overtreedt de klokkenluider een geheimhoudingsplicht. Hij acht het noodzakelijk dat misdrijf te plegen om aan een veel ernstiger misbruik een einde te maken.

Toegang tot informatie

Burgers zijn zich niet altijd van hun rechten bewust om administratieve dossiers te raadplegen. De keerzijde van de medaille is dat administraties weigeren toegang te verlenen terwijl de burger die wel wettig opeist. Om te voorkomen dat de burger stelselmatig het slachtoffer wordt van een ongunstig machtsevenwicht, heeft “Anticor België” het project Transparencia.be: opgestart. De burger stelt zijn vraag aan de overheidsinstelling via het internetplatform van Transparencia. Iedereen kan zien welke instellingen weigeren te antwoorden.

We zouden Transparencia als een democratisering van de parlementaire vraag kunnen beschouwen. Niettemin geldt administratieve transparantie van bestuurshandelingen alleen voor het verleden. PoliticiansOnline biedt een oplossing om de politici over hun toekomstige plannen te bevragen.

PoliticiansOnline

We hebben gezien dat de pers een vorm van sociale controle teweegbrengt. Evenwel schrijft de pers vaak in een te geladen context of gaat ze overhaast te werk. De politieke databank van WijBurgers is een extra informatiekanaal. Individuele burgers en burgerbewegingen kunnen het initiatief tot ‘peilingen van de politiek’ nemen, d.w.z. (gesloten) vragen stellen aan betrokken politici. PoliticiOnline publiceert daarom de politieke keuzes/intenties van de verkozenen. Het is een waardevol instrument voor activisten.

Interpellatierecht

De burger mag de vergaderingen van de gemeenteraad bijwonen en daarop ook een vraag stellen.

Besluit

De menselijke aard maakt dat de controle op politici altijd noodzakelijk zal zijn. Er is altijd ruimte tot verbetering van de controles. Waaraan het misschien wel het meeste ontbreekt, zijn het verantwoordelijkheidsgevoel en de moed van degenen die controleren. Beste lezer, de controleur bent u in eerste instantie. Transparencia en WijBurgers zijn twee voorbeelden van burgers die de krachten bundelen om het algemeen belang te behartigen. Hun slagkracht is afhankelijk van de steun van het volk, met inbegrip van financiële ondersteuning.

Jean-Paul Pinon, 14 oktober 2019.

[1] Dit artikel is gebaseerd op het artikel met dezelfde titel, gepubliceerd in oktober 2017.

[2] Voor meer informatie: https://www.wecitizens.be/docs-en/I21-Flyer-SIA4Y-November.pdf

[3] Edelman Trust Barometer 2019, pagina 32, https://www.edelman.com/sites/g/files/aatuss191/files/2019-02/2019_Edelman_Trust_Barometer_Global_Report.pdf

[4] http://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20170212_02726024 : Dit moet u weten over het Vlaamse ‘PubliPart-schandaal’, Nieuwsblad, 13/2/2017

[5] Didier Batselé, Tony Mortier, Martine Scarcez, Manuel de droit administratif, n^o 965

[6] https://fr.wikipedia.org/wiki/Cour_des_comptes_(Belgique)

[7] De Morgen, 5 februari 2016, Corrupte ambtenaren kosten elk jaar 4 miljard euro

[8] Verslag 2018 van de federale ombudsman

[9] Wetboek van Strafvordering, art. 29 en 30.

[10] Christine Guillain, 6 januari 2012, La portée et les limites de la dénonciation en matière pénale (in: Justice en ligne)

[11] Het Meldpunt voor Eerlijke Concurrentie gaat uit van de Sociale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (SIOD): https://www.meldpuntsocialefraude.belgie.be.